سد و تاثیر آن در مدیریت سیلاب

سدها برای اهداف مختلفی از جمله ذخیره و تامین آب، تولید برق، اهداف تفریحی و کنترل سیلاب ساخته می‌شوند و در طول تاریخ یکی از نمادهای توسعه جوامع بوده است که برخی تنها با هدف کنترل سیلاب ساخته شده‌اند.

سدها برای اهداف مختلفی از جمله ذخیره و تامین آب، تولید برق، اهداف تفریحی و کنترل سیلاب ساخته می‌شوند و در طول تاریخ یکی از نمادهای توسعه جوامع بوده است که برخی تنها با هدف کنترل سیلاب ساخته شده‌اند.
یکی از این نمونه ها سد تأخیری عباسی (شاه عباسی) در طبس با 25 متر ارتفاع است که مربوط به 600 سال پیش بوده و یکی از نمونه‌های عالی خلاقیت و دوراندیشی در زمینه مدیریت سیلاب است. حتی سدهایی که با اهدافی غیر از کنترل سیلاب ساخته می‌شوند، می‌توانند در مدیریت سیلاب با دوره بازگشت‌های کوچک هم مفید باشند.
با وجود انتقاداتی که در سالیان اخیر در کشور ما علیه سد سازی شکل گرفته بود، نقش سدها در کنترل سیل فروردین 1398 به خوبی روشن شد. عملکرد مفید سدها در کنترل سیلاب در نقاط مختلف جهان به اثبات رسیده و در کشورهای پیشرفته تعداد سدهای احداث شده بسیار زیاد است.
بنابر اطلاعات موجود در ایالات متحده نزدیک به 84 هزار سد ساخته شده است که شامل هشت هزار و 100 سد بزرگ است. در ایالت کالیفرنیا (با مساحتی حدود یک چهارم ایران و یک دوم جمعیت ایران) به تنهایی دو هزار و 700 سد و مخزن وجود دارد که حجم ذخیره آنها بالغ بر 52 میلیارد متر مکعب است. بنا به گزارش FEMA نزدیک به 18 درصد اهداف سدسازی در ایالات متحده، فقط کنترل سیلاب بوده است. 12 درصد سدهای بلند جهان در اروپا قرار دارد (6100 سد) که حجمی حدود 410 میلیارد مترمکعب را به خود اختصاص داده اند. در اسپانیا یک هزار و 200، ترکیه 625، فرانسه 569، ایتالیا 524 و انگلستان 517 سد بلند وجود دارد.
در زمان سیلاب، حجم زیادی آب در زمان نسبتاً کوتاهی وارد مخزن می‌شود و اگر گنجایش مخزن کافی باشد، می‌تواند در مخزن آرام گیرد. سدها این امکان را فراهم می‌آورند که بتوان سطح آب رودخانه و جریان سیلاب در پایین است سد را با ذخیره موقت سیل و رهاسازی تدریجی آن در زمان بی‌خطر کنترل نمود که در شکل زیر عملکرد مخزن سد در کنترل سیلاب نشان داده شده است. همچنین کاهش دبی پیک سیلاب از یک طرف و به تأخیر انداختن دبی پیک از طرف دیگر، کاری است که سدها انجام می‌دهند.
امروزه در دنیا سدها مؤثرترین و موفق‌ترین ابزار کنترل سیلاب شناخته می‌شوند  که در آن با یک برنامه مدیریت یکپارچه، مقدار ذخیره و رهاسازی از سد تنظیم می‌شود. به طور کلی هر سد با یک برنامه‌ریزی مدیریت مخزن خاص خود، در برنامه مدیریت سیلاب مشارکت می‌نماید تا بتواند در نهایت خسارت سیلاب در پایین دست را به کمترین مقدار ممکن کاهش دهد که نمونه بارز نقش سدها در کنترل سیلاب را می‌توان در سیل های اخیر و مدیریت مخزن سدهای دز و کرخه مشاهده کرد.
بدین منظور بهره‌برداران برای ایجاد ذخیره بیشتر و مدیریت کاراتر سیلاب، قبل از شروع فصل سیلابی، سطح آب مخزن را کاهش می‌دهند. البته تخلیه مخزن بسیار وابسته به پیش بینی‌های‌ قابل اعتمادِ بارش و رواناب در بالادست سد است که باید در زمان مناسب در اختیار بهره‌بردار سد قرار گیرد در غیر این‌صورت مدیریت سیلاب در مخزن از نظر عملی امکان‌ناپذیر است. اتخاذ این استراتژی، خطر سیل را حذف کرده یا تا حد زیادی کاهش می‌دهد. بنابراین مدیریت موثر مخزن در زمان سیلابی بسیار وابسته به توان پیش‌‌‌بینی بارش است.
نکته‌ای که لازم است در اینجا بدان اشاره شود اینکه در مدیریت یکپارچه سیلاب، مدیریت مخزن به تنهایی کافی نیست و لازم است از روش‌های مختلف سازه‌ای و غیرسازه‌ای استفاده شود. بنابر گزارش مدیریت سیلاب اروپا، اجزای مدیریت سیلاب را به صورت شکل زیر ارائه کرده است. گزارش بیان می‌کند که مجموعه‌ای از روش‌های سازه‌ای و غیر سازه در کنار هم می‌تواند در مدیریت سیلاب موثر باشد.